Private

Historia i początki społecznej odpowiedzialności biznesu Obecne przekonanie, że korporacje powinny być odpowiedzialne społecznie, nie jest nowe. W rzeczywistości, społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstw można zaobserwować kilkanaście wieków wstecz (Carroll, 2008), choć znacznie ona ewoluowała wraz ze zmieniającym się kontekstem społecznym oraz następującą rewolucją przemysłową. Według Chaffee (2017) źródła prospołecznych zachowań korporacyjnych sięgają starożytnych praw rzymskich pod postacią podmiotów takich jak azyle, szpitale oraz sierocińce. Można się ich jednak także doszukać w myślach starożytnych filozofów (Arystoteles, 1956, s. 45-46; Platon, 1999, s. 447) czy tekstach biblijnych, gdzie wartości takie jak moralność czy odpowiedzialność kształtowały reguły życia społecznego, w tym prowadzenie handlu. Pojęcie przedsiębiorstw jako podmiotów społecznych było nauczane w średniowieczu w angielskich instytucjach akademickich, miejskich i religijnych. W XVIII i XIX wieku, wraz ze wzrostem ubóstwa populacji Imperium Brytyjskiego i części Europy (Harrison, 1966), nastąpiła znacząca zmiana. Filozofia chrześcijańska, uzasadniająca ten okres moralną klęską społeczeństwa, ustąpiła miejsca reformom społecznym i wiktoriańskiej filantropii, która dostrzegła szereg problemów społecznych skupiających się wokół ubóstwa i ignorancji, a także pracy dzieci i kobiet (Carroll, 2008; Harrison, 1966). Pod koniec XIX i na początku XX wieku nastąpił drugi etap rewolucji przemysłowej, co pociągnęło za sobą wzrost stopnia urbanizacji i uprzemysłowienia, charakterystyczny dla nowo rozwijającej się produkcji masowej. Przyniosło to nowe obawy na rynku pracy. Klasa średnia stała się zaniepokojona powolną utratą religijnych i rodzinnych wartości, które zaczęły zanikać w społeczeństwie przemysłowym. Zaczęły się także tworzyć związki pracowników zabiegających o lepsze warunki pracy (Heald, 1970). W odpowiedzi na te wyzwania, mając na celu załagodzenie rosnącego sprzeciwu siły roboczej, grupa przedsiębiorców stworzyła organizacje promujące religijne wartości oraz poprawiające lepsze warunki pracy. Jednym z przedsiębiorców dążących do poprawy warunków pracy w swoich fabrykach był wielki amerykański przemysłowiec Henry Ford. Dążył on do poprawy warunków pracy swoich robotników, m.in. w 1914 roku po raz pierwszy wprowadzając ośmiogodzinny dzień pracy, a także podwyższając standardy płacowe i mieszkaniowe. Chociaż takie działania nie mają dużo wspólnego z współczesną koncepcją CSR, to stanowiły one początek biznesowego zaangażowania w sprawy społeczne (Filek, 2009). 6 Przełom XIX i XX wieku to także złoty punkt w historii amerykańskiej filantropii. Przekonania i wartości religijne silnie kształtowały wtedy poglądy wielu finansistów. Jednym z nich był John Davison Rockefeller, przedsiębiorca uznawany za najbogatszego człowieka w historii, który był osobą bardzo religijną i działaczem abolicjonizmu. Przez całą swoją karierę oddawał on część swoich zarobków na cele charytatywne. Za pośrednictwem Fundacji Rockefellera przekazał on łącznie ponad 500 milionów dolarów na różne cele edukacyjne, religijne i naukowe. Wkład Rockefellera w edukację i medycynę był niezrównany, tworząc rodzaj oraz skalę filantropii, którego nigdy wcześniej nie widziano. Jeszcze przez wiele kolejnych dekad społeczna odpowiedzialność biznesu kojarzona będzie z działalnością charytatywną (Chernow, 2007, s. 235; Skrzypek, 2015). W latach dwudziestych i wczesnych trzydziestych ubiegłego wieku menedżerowie zaczynają przejmować odpowiedzialność za równoważenie maksymalizacji zysków z wymaganiami swoich klientów, siły roboczej oraz otaczającej ich społeczności (Carroll, 2008). Tym samym zaczynają oni być postrzegani jako osoby odpowiedzialne za nawiązywanie relacji między firmami a zewnętrznymi interesariuszami, co przełożyło się na przejmowanie przez przedsiębiorstwa odpowiedzialności społecznej (Carroll 2008; Heald 1970). Okres po II wojnie światowej i lata 50. XX wieku można uznać za czas adaptacji i zmiany postaw wobec dyskusji o społecznej odpowiedzialności biznesu, ale także czas, w którym niewiele było działań korporacyjnych wykraczających poza działalność filantropijną (Carroll 2008). Najprawdopodobniej najbardziej godnym uwagi przykładem zmieniającego się podejścia do zachowań korporacyjnych był Bowen (1953), amerykański ekonomista i naukowiec, który uważał, że wielkie korporacje tamtych czasów miały ogromną władzę i równie namacalny wpływ na społeczeństwo, do czego powinny zacząć dostosowywać swoje procesy decyzyjne. W wyniku swojego przekonania, Bowen podjął się w 1953 roku pierwszej w historii próby zdefiniowania określonego zestawu zasad, zgodnie z którymi korporacje powinny wypełniać swoje społeczne obowiązki. Według niego decyzje i działania przedsiębiorców miały wpływ na ich interesariuszy, w tym pracowników i klientów, a co za tym idzie – miały bezpośredni wpływ na jakość życia społeczeństwa jako całości. Mając to na uwadze, Bowen zdefiniował społeczną odpowiedzialność w swojej książce „Social Responsibilities of Businessmen” jako „zobowiązanie przedsiębiorcy do prowadzenia polityki, podejmowania decyzji i podążania za takimi kierunkami działania, które będą pożądane jako cele i wartości naszego społeczeństwa” (Bowen, 1953, s. 6). Była to pierwsza praca naukowa skoncentrowana konkretnie na doktrynie 7 odpowiedzialności społecznej, dając podwaliny nowoczesnej koncepcji CSR oraz czyniąc Bowena „ojcem” społecznej odpowiedzialności biznesu (Carroll, 1999). 1.2 Rozwój oraz procesy definicyjne społecznej odpowiedzialności biznesu Na zainteresowanie CSR w latach 60. wpłynęła rosnąca świadomość społeczeństwa. Była ona odpowiedzią na problemy społeczne tamtych czasów, które dotyczyły szybkiego wzrostu populacji, rosnącego zanieczyszczenia i wyczerpywania się zasobów naturalnych. Widoczny był aktywy ruch społeczny w zakresie ochrony środowiska, praw człowieka oraz praw pracowniczych, co przełożyło się na rosnące społeczne oczekiwania dotyczące zachowań korporacyjnych (Carroll 1999). CSR zaczęto więc traktować jako odpowiedź na problemy i pragnienia tych czasów. Godnym uwagi przykładem tego okresu był Keith Davis (1960), który wyjaśnił, że zachodzące ważne zmiany społeczne, gospodarcze i polityczne wywierają niezaprzeczalną presję na przedsiębiorców, którzy powinni na nowo ocenić swoją rolę oraz funkcjonowanie przedsiębiorstwa w społeczeństwie. Zdefiniował on odpowiedzialność społeczną jako „decyzje i działania podejmowane przez przedsiębiorców z przyczyn przynajmniej częściowo wykraczających ponad bezpośredni interes ekonomiczny lub techniczny firmy”. Argumentował on, że przedsiębiorcy są zobowiązani wobec społeczeństwa zarówno w zakresie wartości ekonomicznych (takich jak zapewnienie zatrudnienia, utrzymanie konkurencji), jak i ludzkich (takich jak kooperacja, motywacja, samorealizacja w miejscu pracy) (Carroll 1999; Davis 1960). Warto zauważyć, że choć coraz więcej badaczy zaczęło zajmować się społeczną odpowiedzialnością korporacji, to byli także tacy, którzy byli sceptycznie nastawieni do tej idei. Jednym ze sceptyków był Milton Friedman, uznany ekonomista, a później laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii (1976), który w 1962 roku przedstawił szczególną perspektywę roli korporacji w systemie wolno rynkowym, w którym firmy powinny ograniczać się do pogoni za korzyściami ekonomicznymi (M. Friedman, 1962). Friedman rozwinął ten pogląd w późniejszym artykule, w którym postrzega działania CSR jako niewłaściwe wykorzystanie zasobów firmy, które skutkuje nieuzasadnionym wydawaniem korporacyjnych pieniędzy na ogólny interes społeczny, zamiast maksymalizowania zysków w imię zobowiązań wobec udziałowców. Według niego „odpowiedzialność społeczna spoczywa wyłącznie na jednostkach, zaś odpowiedzialność firm ogranicza się do zapewnienia zysku udziałowcom”. 8 Ze stanowiskiem Friedmana w późniejszych latach polemizowało wielu, między innymi Peter F. Drucker, określany wizjonerem zarządzania, który nazwał jego stanowisko próżnym. Zgodził się on, że zyskowność jest główną odpowiedzialnością biznesu, a niezyskowny biznes nie tylko nie może podjąć dodatkowej odpowiedzialności, ale także jest sam w sobie nieodpowiedzialny społecznie, ponieważ nie zapewnia stabilności w środowisku lokalnym wśród pracowników. Niezyskowne przedsiębiorstwo ma także trudności z dbaniem o środowisko oraz wprowadzeniem proekologicznych innowacyjności, które wiążą się z dodatkowymi kosztami (Kazojć, 2014). Należy zaznaczyć, że koncepcja CSR nie kwestionuje dążenia do maksymalizacji zysków, natomiast kładzie nacisk na to, w jaki sposób jest ona osiągana (Ślęzak-Gładzik, 2013). W swojej publikacji Drucker podkreślił, że: „każda organizacja musi przyjąć odpowiedzialność za wpływ, jaki wywiera na swych pracowników, na otoczenie, klientów i każdy podmiot, z jakim ma kontakt. To odpowiedzialność społeczna” (Drucker, 2011). Kładł on także nacisk na rolę zaangażowania pracowników w sukces przedsiębiorstwa, wskazując współpracę z pracownikami w dążeniu do realizacji celów przedsiębiorstwa jako istotę zarządzania (Drucker, 1954). Nastroje antywojenne, ogólny kontekst społeczny i rosnące poczucie świadomości w społeczeństwie pod koniec lat sześćdziesiątych przełożyły się na niski poziom zaufania do korporacji jako podmiotów zaspokajających potrzeby społeczeństwa, a w konsekwencji na wywieraną coraz silniejszą presję (Waterhouse, 2017). Krytyczny moment datuje się na rok 1969, gdy miejsce miał duży wyciek ropy na wybrzeżu Santa Barbara w Kalifornii. Doprowadził on do masowych protestów w całych Stanach Zjednoczonych i ostatecznie doprowadził do powstania pierwszego obchodzonego Dnia Ziemi. Co więcej, początek lat 70 w Stanach Zjednoczonych naznaczony był recesją, charakteryzującą się wysoką inflacją i bardzo niskim wzrostem gospodarczym, a następnie długim kryzysem energetycznym (Waterhouse 2017). W odpowiedzi na ten kontekst społeczno-ekonomiczny rząd federalny USA poczynił w latach 70. znaczne postępy w zakresie regulacji społecznych i środowiskowych. Sformalizowało to w pewnym stopniu obowiązki przedsiębiorstw w odniesieniu do ówczesnych problemów społecznych (Carroll, 2015). Nieograniczone i nadużywane użycie terminu Społeczna Odpowiedzialność Biznesu w latach 70. stworzyło niepewność w odniesieniu do jego definicji. Trwało to do 1979 r., kiedy Carroll zaproponował prawdopodobnie pierwszą ujednoliconą definicję społecznej odpowiedzialności biznesu, w której nałożył na korporacje określone obowiązki i oczekiwania, stwierdzając, że: „Społeczna odpowiedzialność biznesu obejmuje ekonomiczne, prawne, etyczne i filantropijne oczekiwania społeczeństwa wobec organizacji w danym okresie” 9 (Carroll, 1979, s. 500). Określił on tym samym odpowiedzialność ekonomiczną (maksymalizacja zysku, podejmowanie korzystnych ekonomicznie decyzji strategicznych), prawną (przestrzeganie prawa, w tym prawa pracy, przeciwdziałanie korupcji), etyczną (działanie zgodnie z obyczajami i moralnością) oraz filantropijną (działalność dobroczynna, podnoszenie jakości życia społecznego). Tym samym wskazał on, że granice odpowiedzialności biznesu wyznaczają społeczne oczekiwania, które w danym momencie występują w tych czterech sferach. Definicja ta nazywana jest piramidą społecznej odpowiedzialności Carrolla, ponieważ poszczególne odpowiedzialności, od ekonomicznej po filantropijną, stanowią kolejne poziomy piramidy. Podkreślone tym samym zostało, że to odpowiedzialność ekonomiczna stanowi podstawę działań podmiotu gospodarczego (Kazojć, 2014). W swojej definicji Carroll jasno przedstawił, że nie postrzega celów gospodarczych i społecznych jako wykluczających się, ale raczej jako integralną część odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw (Lee, 2008). Definicja ta była więc wyrazem dokonującej się ewolucji koncepcji, która uległa poszerzeniu od ekonomicznej i prawnej, poprzez etyczną, do filantropijnej (Dąbrowski, 2016). Bynajmniej nie oznaczało to, że każdy z tą definicją się zgadzał. Była ona dyskusyjna, ponieważ uwzględniała odpowiedzialność filantropijną – już wtedy wielu autorów podkreślało, że CSR nie powinno być wiązane z działalnością charytatywną (Kazojć, 2014). W latach 70. pojawiała się coraz większa liczba przepisów, które uwzględniały ówczesne problemy społeczne i nakładały szerszy zakres obowiązków na korporacje. W przeciwieństwie do tego, w latach 80. administracje Reagana i Thatcher zmieniły politykę gospodarczą Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, które borykały się wówczas z wysoką inflacją. Według nich wzrost i siła gospodarek tych krajów zależały od ich zdolności do utrzymania środowiska wolnorynkowego przy jak najmniejszej interwencji państwa (Pillay, 2015). Z tego względu główne cele gospodarcze Reagana zaczęły koncentrować się na ograniczeniu regulacji dotyczących sektora prywatnego, uzupełnionych o obniżki podatków. Ponieważ rządy ograniczały swoją rolę w regulowaniu zachowań korporacyjnych do minimum, to menedżerowie stanęli przed koniecznością odpowiadania przed różnymi grupami interesariuszy, którzy wciąż oczekiwali od korporacji spełnienia ówczesnych oczekiwań społecznych. Ta zmiana, oraz redukowane ramy regulacyjne, skłoniły badaczy do przyjrzenia się etyce biznesu i procesu wdrażania przez menedżerów koncepcji CSR jako odpowiedzi na oczekiwania udziałowców, pracowników i konsumentów (Carroll, 2008; Wankel, 2008). W latach 90. koncepcja CSR zyskała międzynarodowy rozgłos na skutek ówczesnego międzynarodowego podejścia do zrównoważonego rozwoju w połączeniu z zachodzącym 10 procesem globalizacji. Jak wyjaśnił Carroll (2015), w latach 90. proces globalizacji zwiększył obszar i skalę działalności międzynarodowych korporacji, które zaczęły zmagać się odmiennymi, często nieuregulowanymi środowiskami biznesowymi za granicą, w tym krajach rozwijających się. Dla międzynarodowych korporacji oznaczało to nowe możliwości, które pojawiły się jednak wraz z rosnącą konkurencją o nowe rynki, ale także ze zwiększonym ryzykiem reputacyjnym, ze względu na wzrost globalnej widoczności oraz sprzeczne naciski, żądania i oczekiwania ze strony różnych krajów (Carroll 2015). Wraz z postępującym procesem globalizacji, korporacje zaczęły mieć obawy dotyczące konkurencyjności, reputacji, globalnej widoczności i zwiększającej się sieci interesariuszy (Carroll 2015). Globalizacja sprawiła, że utrzymanie konkurencyjności opartej jedynie na niskich kosztach działalności oraz wysokiej jakości produktów stało się bardzo trudne, a przedsiębiorstwa zaczęły konkurować ze sobą w innych obszarach. Wiele międzynarodowych korporacji zrozumiało, że bycie odpowiedzialnym społecznie będzie bezpieczną ścieżką do zrównoważenia wyzwań i możliwości procesu globalizacji, których doświadczają. Społeczna odpowiedzialność biznesu zaczęła rozwijać się jako obszar zdobywania przewagi konkurencyjnej (Kazojć, 2014). W rezultacie instytucjonalizacja CSR znacznie się zwiększyła (Carroll 2015). Spowodowało to rozwój teorii takich jak teoria interesariuszy (Donaldson & Preston, 1995; Freeman, 1994) czy obywatelstwo korporacyjne (Carroll 1998).